Abstract graphic steppe view drawn in the technique of rough brush. Vector landscape in calm colors

Екі жылдан бері Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанында Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссия жұмыс істейді. Комиссия телекоммуникация саласындағы, теміржол инфрақұрылымындағы, бұқаралық ақпарат құралдарының активтерін және басқа да салалардағы негізсіз жекешелендірілген нысандарды мемлекет меншігіне өткізу бойынша ұсыныстар әзірлеуде. Өнеркәсіптік активтерді мемлекет меншігіне алу мәселесі де кезең-кезеңімен талқыланып жатқанын ескерсек, мемлекет тарапынан мұндай әрекеттерге қатысты барлық тәуекелдер мен болжамдар бағалануы қажет.

Монополиясыздандыру нысандарына құрылтай құжаттарында белгіленген мақсаттар мен міндеттерге сәйкес келмейтін қызметпен айналысатын немесе өз жұмысын тиімді атқармаған компаниялар жатады. Бір жеке қолдан басқаға көшу әрқашан нәзік мәселе. Бұл процесс қаншалықты әділ және заңды жүргізілуі мүмкін? Жұмыс тобы зардап шекпей ме? Бұл жалпы салаға әсер етуі мүмкін бе? Дәл осындай сұрақ кәсіпорындарды мемлекет меншігіне алу кезінде, яғни активтер жеке меншіктен мемлекет меншігіне өткенде туындайды.

Мемлекеттендіруді жақтаушылардың негізгі аргументі – мемлекетке тиесілі нәрсе халықтікі деген сенім. Алайда сарапшылар мен талдаушылар бұл идеяға күмәнмен қарайды, мемлекеттендірудің сәтті жүзеге асатынына күмән келтіреді.

Сарапшыларды алаңдататыны — мемлекеттендіру көбінесе экономикалық күйреуге әкеледі, бұл нарықтық экономикаға қатысушылар арасында негізді үрей тудыратын рейдерлік басып алудың бір түрі болуы мүмкін деген үрей бар. Шетелде және көршілес елдерде өнеркәсіптік активтерді мемлекет меншігіне алуға әрекеттенген мұндай құбылыстардың көптеген мысалы бар.

Кейбір ел экономикалық дағдарыстар, соғыстар, санкциялар және басқа да форс-мажор жағдайлар кезінде мемлекенттендіруге жүгінеді. Өткен ғасырда соғыстан кейінгі жылдары Шығыс Еуропада, Қытайда және Кореяда активтерді мемлекет меншігіне алу ауқымды жүргізілді, бүгінде көршілес Ресейде көптеген кәсіпорын мемлекеттік меншікке өтіп жатыр, көбіне шетелдіктердің иелігіндегі компаниялар алынуда, өйткені олар Ресей Федерациясының заңнамасына сәйкес, енді шетелдік агенттер болып саналады.

Мемлекеттендіру көбінесе үлкен және ұзақ мерзімді инвестицияларды қажет ететін салалар мен өндіріске қатысты. 1995 жылдан бері көмір шахталарына иелік еткен, бүгінде Қарметке айналған "АрселорМиттал Теміртау" компаниясының соңғы мысалы, инвестор модернизацияға 3 млрд доллардан астам инвестиция салуға міндеттелді. Мемлекет мұндай күрделі қаржылық міндеттемелерді өз мойнына алуға дайын ба — ол даулы мәселе.

Экономистерді алаңдататын тағы бір мәселе — үкімет жақсы басқарушы бола алмайды. Өткен тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік басқару көбінесе тиімсіздікке, бюрократияға, ең соңында тоқырауға және банкроттыққа әкеледі. Бұл инвестициялық ахуалды бұзып, экономикалық тоқырауға әкелуі мүмкін. Қазақстан сияқты дамушы елдер үшін бұл тым ауыр зардап әкелуі мүмкін, оның салдарын қалпына келтіру оңай емес. 

Сонымен қатар Қазақстандағы ірі жеке кәсіпорындар әлеуметтік салада, соның ішінде денсаулық сақтау, білім беру және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықта маңызды рөл атқарады. Әсіресе моноқалаларда, мұнда тек кәсіпорындардың әлеуметтік жауапкершілігі туралы айтылып отырған жоқ. Мәселе мынада — шағын елді мекендер өз микроклиматын жасайды: қала құраушы өнеркәсіптік нысандардың қызметі шағын азық-түлік дүкенінің өміршеңдігі және шағын бизнестің ірі кәсіпорын үшін белгілі бір өнімдерді немесе шикізатты жеткізуші ретінде жұмыс істеуі әсер етеді. Бұл мемлекет басқарушы емес, реттеуші ретінде әрекет ететін экономиканың нарықтық моделінің маңыздылығын тағы бір рет дәлелдейді. 

Мемлекеттендірудің артықшылығы директивалық басқарудың әлеуетін және мәселелерді тезірек шешуді қамтиды, бірақ, сонымен бірге нарыққа орынсыз әсер етеді және инвестициялық климат пен жалпы қоғам үшін ықтимал теріс салдарымен бірге келеді.

Сарапшылардың пікірінше, жалпы мемлекеттік басқарудың тиімділігіне, инвестициялық ахуалға ықтимал залал мен келеңсіз тарихи мысалдарға негізделген алаңдаушылыққа негізделген мемлекеттендіруге қатысты айтарлықтай күмән бар. Бұл қазіргі Қазақстандағы нарықтық экономика мен жеке кәсіпкерлікке басымдық берудің тенденциясын көрсетеді.


Автор: Гульжан Оразбаева

Гульжан — исследовательница жизни и достижений знаменитых личностей Казахстана. Ее статьи позволяют читателям взглянуть на страну через призму вкладов ее ярких представителей.