Ою-өрнек – қазақ халқының мәдениетінің маңызды бөлігі. Ою көшпелілер өмірінде тек безендіру қызметін атқарып қана қоймай, сонымен бірге салт-дәстүрдің бір бөлігі болды және жазу ретінде де қолданылды. Ою-өрнек элементтерінде ежелгі наным-сенімдердің жаңғырығы; әлем туралы идеялар және мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген адамдардың негізгі құндылықтары жасырылған.

Иллюстрация: Aigerim Sattar

Қазіргі таңда ою-өрнек – қазақ халқының өзін-өзі тану құралының бірі. Тәуелсіздік жылдарында бұл тақырып Қазақстанның бейнелеу өнерінде жетекші орын алды. Ою-өрнек барлық салаларда танымал: мемлекеттік рәміздерде, сәулет өнерінде, киім-кешек және тіпті брендтердің айдентикасында.

The Village Қазақстан тілшісі қазақтың ұлттық ою-өрнегі жөніндегі белді мамандардың бірі Ерлан Қожабаевпен үш компанияны мысалға ала отырып, ою-өрнектің тарихы, оның мәні мен заманауи логотиптерде қолданылуы туралы әңгімелесіп көрді.

Ерлан Қожабаев
Дизайнер, график, суретші, қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің маманы

Ою-өрнектер – ежелгі адамдардың дүниетанымын және олардың сенімін бейнелейтін оқылатын пиктограммалар. Оларда күн мен жұлдыздардың қозғалысы, ай фазалары мен жыл мезгілдерінің ауысуы сияқты табиғаттың заңдылықтары мен циклдік сипатын жасырылған.

Қазақ ою-өрнектері сан ғасырлық тарихтың мән-мағынасы мен белгілерін қамтиды. Олардың тарихы біздің дәуірімізге дейінгі VI–V ғасырларда басталды. Көптеген ою-өрнектер жоғалып кеткенімен, кейбіреулері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, өз қалпында бізге жеткен. Сол кездің өзінде қазіргі Қазақстан аумағында тұратын адамдар шеңбер, спираль, тең қырлы крест, свастика және жұлдыз секілді негізгі элементтерді пайдаланған. Олар қазіргі жол белгілері сияқты әлемнің барлық халықтарына түсінікті және таныс болды. Ою-өрнектерді неғұрлым көбірек зерттесек, соғұрлым барлық халықтардың қаншалықты жақын екенін, салт-дәстүріміз бен тіліміздің ұқсастығын жақсы түсінеміз. Ол заманда адамдар табиғатпен бірлікте өмір сүріп, түрлі заңдылықтарға сенген. Бастапқыда ою-өрнектерді сиқырлы күштерге ие деп саналып, тұмар ретінде қызмет еткен. Олар өз иесіне сәттілік пен бақыт әкеледі деп сенген.

Уақыт өте келе біз ою-өрнек элементтеріне енген көптеген мағыналарды жоғалтып алдық. Бірақ Тәңірге табынған ежелгі адамдар үшін шеңбердегі крест ең маңызды діни нышан болғанын білеміз. Шеңбер ғаламды, ал крест төрт періште талпынатын Тәңір құдайын бейнелейді. Адамдардың өздері құдайға тартылады. Мысалы, киіз үйдегі шаңырақ – шеңбердегі крест. Соның арқасында көшпенділер уақытты күн арқылы анықтаған. Көптеген белгілердің интерпретациясы, мысалы, күннің, екі басты Самұрық құстың, спиральдың, шаршының, шеңбердің, үшбұрыштың, шексіздік символы ретіндегі сегіздіктің, свастиканың, тең қырлы кресттің бейнелері бар. Бұлардың барлығы да тәңіршілдіктен шыққан.

Қазақ ою-өрнегінде фонның өзі сурет салғанда пішін мен қарама-қарсы форманың тепе-теңдік принципі айқын көрінеді де, бітпейтін өрнекті көре аламыз. Фон мен үлгінің өзара енуі пайда болады. Бұл біздің халқымызға тән ерекше қасиеттер. Аппликация әдісімен тоқылған сырмақ пен тұскиіз – жүннен тоқылған кілемдердің ою-өрнектерінде бұл құбылысты жиі кездестіруге болады.

Allur

Allur автокөлік компаниясының айдентикасы – классикалық "қошқар мүйіз" оюы. Графикалық сурет бізге әртүрлі кейіпкерлерді көрсетеді: адам, қалықтаған құс, Құдай және төрт бағытта жүгіріп келе жатқан періштелер. Мұнда мағынаны бір бағытта көруге мүмкіндік бермейтін көп мағына бар. Бұл ойдың ең танымал мағынасы – гүлдену және жердегі байлық. Allur логотипіндегі ою-өрнек күшті қуат береді және бойтұмар қызметін атқарады.

"2022 жылы компанияның барлық салаларын Allur брендінің астына біріктіру кезінде отандық өнімді өндіруші ретінде бізді көрсететін айдентиканы ойлап табу қажет болды. Біздің ойымызша, ең дұрыс таңдау ою-өрнектер болды, ал "қошқар мүйізі" оюының бейімделген үзіндісі негізгі таңба ретінде таңдалды. Ою біз үшін тек брендинг немесе айдентиканың бір бөлігі емес, ата-бабаларымызға құрмет; біздің мұрамызды әлемдік қауымдастықта көрсетуге мүмкіндік беретін тарихпен және мәдениетпен байланыс. Айдентика сонымен қатар біздің корпоративтік әлеуметтік жауапкершілігіміздің бағыттарын көрсетеді, оның аясында біз қазақ тілін кеңінен насихаттауға және жас таланттарды дамытуға қолдау көрсетеміз", – деді Allur брендін дамыту бөлімінің басшысы Рысты Асенова.

Баян Сұлу

Логотипте ою-өрнектің фрагменті, дәлірек айтқанда, адамның иығындағы періштені бейнелейтін оң бөлігі қолданылған. Пиктограмма киіз басу техникасы арқылы сұлба түрінде берілген. Сондықтан ақ нүкте түріндегі бір кішкентай бөлік бізге автордың идеясын, құсты көрсетеді. Барлық ақ жолақтарды толтырсақ, әлемнің екі жақтылығын білдіретін S белгісін көреміз.

Ою-өрнектер барлық жағдайда екіжақтылықты көрсетеді: өмір мен өлім, ер мен әйел, жақсылық пен жамандық. Сәндік модульдерді мақсатына сай пайдалану маңызды. Мысалы, сағат тілімен айналатын спираль шынайы әлемді бейнелейді және тірі адамдар үшін қолданылады. Қарама-қарсы бағытта айналатын спираль басқа әлемді бейнелейді. Бұл заңдылық әрбір оюдың негізінде жатыр.

Air Astana

Ою-өрнек модулі тек бір мағынаны білдірмейді. Қазақ ою-өрнегі синкретизмге негізделген, сондықтан әрбір өрнек бес-жеті көркемдік реңкті және бірдей мағыналық жүктемені қамтиды. "Air Astana" логотипінде біз классикалық "қошқар мүйіз" оюын көреміз. Ою-өрнек зооморфтық топқа жатады. Қошқар мүйіздердің ең көне бейнелері Андронов және Беғазы-Дәндібей мәдениеттерінің керамикаларында сақталған. Бір кездері бұл ою байлық сұрау үшін қолданылған, өйткені қошқар жердегі әл-ауқаттың символы болды.

Логотипте толық ою-өрнектің төрттен бір бөлігі қолданылған. Сонымен қатар олар бір қателік жасады: өмір солдан оңға және сағат тілімен қозғалады, сондықтан оюды мәтіннің оң жағына орналастыру қисынды әрі дұрыс болар еді.

Forte Bank

Банктің логотипі екі спиральдан тұрады, олар мәңгілік қозғалыс пен өсіп келе жатқан күшті бейнелейді. Ежелгі адамдар оларды әртүрлі құбылыстарда байқаған: құйындарда, ұлулардың қабығында немесе ағаш қабығында.

Симметриялық айналы спиральдар жердегі өмірдің символы S пиктограммасын құрайды. Ою-өрнек көбінесе киімге және үй әшекейлеріне қолданылған. Белгілерде шифрланған білім көшпенділердің өміріне әсер етті және оны әлеммен үйлесімділіктің белгілі бір тәсіліне бағыттады.


Автор: Ербол Нурланов

Ербол — талантливый фотограф, зафиксировавший красоту природы и городской жизни Казахстана. Его работы придают нашим материалам визуальное великолепие.