Білімін өз бетімен тексеру үшін тестілік сұрақтар

1. 
   Айналым жасауға қатысу сипаты бойынша несие объектілері ... бөлінеді:
   

ә) өндіріс процесіне

б) айналым аясына

в) жекелеген сатыларға

г) жоғарыда айтылғандардың бәріне

2. 
   Банк несиесінің мақсатты бағытталушылығына байланысты неғұрлым тиімді көрінетіні:
   

ә) қарызды қайтаруға ақша ссудалары

б) жөндеу жұмыстарын жүргізуге жұмсалатын капитал ссу­да­сы

в) өндірісті дамытуға жұмсалатын капитал ссудасы

г) тауар қорын жасауға жұмсалатын ссудалар.

3. 
   Контокорректті есеп шот – бұл:
   

ә) алуан түрлі қажеттіліктер бойынша төлем құжаттары арқылы төлеуге мүмкіндік алатын клиенттің есеп шоты

б) алынған несиелер бойынша банкте клиент қарызы көр­се­тілетін есеп шот

в) интенсивті төлем айналымы кезінде сауда мен өнер­кә­сіп­тің маусымдық салаларында қолданылатын есеп шоттар

г) активті – пассивті есеп шоттар.

4. 
   Қарыз алушының жеке сеніміне ғана негізделген несие ... деп аталады:
   

ә) банкілік несие

б) бюджеттік несие

в) ипотекалық несие

г) ломбардтық несие

5. 
   Несие саясаты – бұл:
   

ә) банк туралы, несие дәрежесі туралы жалпы ережелерден тұратын құжат

б) несие қоржынының сапасын бақылау

в) қайтарылмаған ссудаларды өндіру мәселелері

г) коммерциялық банктің рейтинг жүйесі.

5 - ТАРАУ. НЕСИЕ БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ

Тараудың мақсаты – коммерциялық банктердің несие қызметінің тәжірибесінде бекіген несие беруді ұйым­дас­ты­рудың негізгі ережелерін анықтау. Несие беруді ұйым­дас­тыру мәселелерін қысқа және дәл жүйелеу оның мін­дет­тері болып саналады.
Әдебиеттер: Ә-6; Ә-8; Ә-9; Ә-30.
5.1. Несие операцияларының сипаты
Несие операциялары коммерциялық банктердің ак­тив­­ті қызметінің негізін құрайды, өйткені оны табысты түр­де жүзеге асыру кіріс әкеледі, банктердің сенімділігі мен тұрақтылығын арттыруға әсерін тигізеді, ал олардың ке­дейленуі мен банкроттыққа ұшырауы несие берудегі сәт­сіз­діктерге әкеліп соғады;

Екіншіден, банктер елдің экономикасын дамытуға ба­ғытталған инвестицияларға несие беру үшін меншікті және тартылған ресурстарды шоғырландыруға шақырылған;

Үшіншіден, бұл қызметті табысты жүзеге асырған кезде оның барлық қатысушыларына – несие ұйымдарына, қарыз алушыларға және тұтастай түрде қоғамға пайда әкеледі.

Несие операциялары – бұл несие берушінің қарыз алушыға ақылы, жеделдік, қайтарушылық, қамтамасыз етушілік жағдайларында ақша қаражаттарының белгілі бір сомасын беру бойынша қатынасы.

Қайтарушылық түрінде қарыз алушының несие беру­ші­ге келісімде көрсетілген негізгі қарыз сомасын міндетті түрде төлеуі түсіндіріледі. Бұл ерекшелік несиені тауар-ақша қатынастарының басқа экономикалық категория­ла­ры­нан өзгешелеп тұрады. Қайтарушылық – несиенің негізгі белгісі болып саналады.

Банк несиесінің ақылы болуы несие беру кезінде банктің көрсететін қызметінің өтелетін сипатына негізделеді. Банк ссуда бергені үшін, негізінен, сыйақы түрінде белгілі бір ақы алады. Оның мөлшерін несие шарты бойынша тараптар белгілейді.

Несие берушіден жедел несие беру жағдайында алынған қаржыларды қайтарудың алдын ала көрсетілген мерзімдері түсіндіріледі. Яғни жеделдік – оны бұзу белгілі бір санкциялар қолдануға әкелетін несиені қайтарудың уақытша айқындығы. Несие беру мерзімі ссудалық қаржылардың қарыз алушының иелігінде болуының шекті мерзімі болып саналады.

Банк несиесін берудің жоғарыда атап өткен қағида­ларына (жағдайларына) тағы несиенің қайтарушылығын қамтамасыз етуді қосуға болады.

Қамтамасыз ету – бұл кепілге беру, банк кепілдері, сақ­тандыру және заңдылықтармен, сондай-ақ әріптестер ара­сындағы шартпенен қаралған өзге де тәсілдердің кө­ме­гімен жүзеге асырылуы мүмкін банк несиесін қайтарудың тәсілі.

Банк несиелері келесі белгілер бойынша жіктеледі:

мақсатты белгіленуі бойынша (тұтыну, сауда, ауыл­ша­руашылық, инвестициялық және т.б.);

қайтару мерзімдері бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді);

қамтамасыз етушілік дәрежесі бойынша (қамтамасыз етіл­ген және қамтамасыз етілмеген);

пайыздық ставкалар түрлері бойынша (пайыздық ставкасы белгіленген және пайыздық ставкасы өзгеріп отыратын несиелер).

Нарықтық экономика кезінде коммерциялық (іскер­лік) банктер несиелік қатынасын көптеген клиенттермен байланыста құра отырып, күрделі мәселелерді шешеді. Осылардың барлығы несие берудің аса ауқымды процесі арқылы жүзеге асады.

Несие беру – сауда, кәсіпкерлік қызмет пен пайда та­бу­ды қамтамасыз ететін банктердің маңызды операция­ла­ры болып саналады.

Несие беру теориясы мен тәжірибесінде банктің қа­рыз алушылармен өзарақатынасының жалпы негіздері мен қағидалары, терең психологиясы бар екендігін әлемдік тәжірибе дәлелдейді. Несие беру: субъектілердің несие бе­ру процесіне қатынасы; несие берушілер мен қарыз алушы­лар­дың өзарақатынасы; несие ресурстарының жеткілік­ті­лігі; қарыз алушылардың ссудаларды пайдалануы; қарыз­дардың болуы сияқты көптеген проблемаларды қамтиды.

Банк қарыз алушырмен несие қатынастарын орнату үшін клиенттің несиеге деген нақты қажеттілігінің пайда болуына сенімді болуы тиіс. Клиенттің несиеге объективті қажеттілігін білу және несиені қарызға, тек субъективтік қажеттіліктерді қанағаттандыру жағдайы үшін беру несиелік өзарақатынастардың беріктігін және ссудаларды қайтару мүмкіндігін көрсетеді.

Коммерциялық банктер қарыз алушыларға несиелер бе­ре отырып, тәуекелге барады, сондықтан несие беру про­це­сінің маңызы ссудаларды берудің техникалық ережесін жиынтық түрде орындау және бақылау мен мерзімінде қай­та­рудан ғана тұрмайды, сонымен бірге несие беруші мен қа­рыз алушының міндеттемелері бойынша әрбір нақты жағдайда шешімдер қабылдауды да білдіреді.

Нарықтық ортада несие беру бизнесі тұрғысынан отандық банктер үшін ендігі жерде талдау техникасы мен несие беру процедурасы емес, ең негізгі болып кең ауқымды пайымдау мен ұтымды шешімдер қабылдай білу қатысады. Сонымен бір мезгілде несие беру жағдайы өзіне несие беру үшін қарыз алушы орындауы тиіс талаптарды да енгізеді.

Банк клиенттің қаржылық орнықтылығы мен эконо­ми­калық тұрақтылығын зерттеп, несиеге деген қажеттілікті қарай отырып, оның экономикалық негізділігін, берілген деректердің сенімділігін ескереді. Қарыз алушының қарыз­ды несие шартында көрсетілген жағдайларға сәйкес қай­та­ру­ға қабілетті және дайын екендігіне сенімді болу үшін, ссу­даға қатынасы бойынша клиенттің өз ісіне жауап­ты­лы­ғын, қарыз алушының беделін, рентабельділігін; ссуданы қамтамасыз етуін; экономикалық конъюнктураны ескереді.

Банк қарыз алушыға несие беру процесі басталмай тұрып тәуекелді жою немесе оны төмендету мақсатымен әлеуетті қарыз алушыға талдау жасайды. Банктің бұл мақсаттағы міндеті клиенттің несие төлеу қабілетін анықтауға бағытталған.

Әлеуетті қарыз алушының несие төлеу қабілеті туралы дұрыс қорытынды жасаған жағдайда, банк несие шартының жағдайларын әзірлеуге кіріседі. Бұл кезең ссуданы құрылымдау деп аталады, банк аталмыш процесс кезінде: несие мақсатын, сомасын, қайтару тәртібін, ссудалардың мерзімін, қамтамасыз етуді, несие бағасын, өзге де жағдайларды анықтайды.

Нарықтық экономика жағдайында ссуда беруші мен қарыз алушы екі жақ та бірдей мүдделілік танытқанда ғана банктің несие қатынастары дамитын болады. Бірінші тарап, яғни несие беруші (банк) өзінің несие беру бизнесін дамыта отырып, ссуданың пайыздармен қоса мезгілінде қай­тарылуын қалайды. Ал қарыз алушы ссуданы ала оты­рып, оны қызмет процесіндегі қажеттіліктерді қанағаттан­ды­руға бағыттайды.

Дамушы елдердің банк жүйесіндегі несие беру бизне­сі несиені басқарудың келесідей негізгі ережелерін қамти отырып, көптеген жылдар ішінде өзін берік бекітті деуге болады. Ол ережелер бойынша:

• 
  банктің несие қабілеті (несие беру қабілеті) ка­пи­тал­дың жеткіліктігі мен өтімділігіне негізделген. Банк ақша іздейді, орта ставкаларды қайта қар­жы­лан­дыру ставкаларымен (рефинансирование), банк­­аралық несиелер бойынша ставкалармен са­лыс­­тыра отырып, депозиттердің тартымдылығын тал­дайды. Несие беруді қымбат ресурстар есебі­нен дамыту банкке пайдалы емес;
  
• 
  қарыз алушының бизнестегі бағытын, клиенттің өн­дірістік мүмкіндіктерін білуді талап ететін не­си­е­лерді шоғырландыру банк үшін маңызды мәселе. Бұл жерде негізгі шешімді қабылдау банктің жоғары шенді қызметкерлерінің үлесіне қалады;
  
• 
  несие беру өкілеттігі банктің несие саясатын жүргізу әрекетін қамтиды. Несие беруге қатысы бар (орындаушыдан бөлімнің меңгерушісіне дей­ін, директорлар кеңесі) банктің әрбір қызметкері несие беру процесін жылдамдатуы; несие тәуе­ке­лін азайтуға жұмыс істеуі тиіс.
  

• 
  банктердің тиісті комитеттеріне, өзінің міндеттері шеңберінде клиенттермен келіссөздер жүргізетін, несие беру жағдайын, несие бағасын, қайтару мер­зімдерін анықтайтын аға қызметкерлерге келіс­сөз­дер жүргізуге өкілеттіктер берілген;
  
• 
  келіссөздер жүргізу кезінде банктің шешім қа­был­да­уына мүмкіндік бере отырып, құжаттама тәуе­кел­ден қорғауды қамтамасыз етеді. Қаржылық жә­не заңдық құжаттамалар несие беру процедура­ларын белгілеу үшін негіз болып қатысады;
  
• 
  бекіту (процедура) қарыз алушыға несие беру тәртібін аяқтайды. Несие комитеті несие берілуін мақұлдайды және оның сомасын анықтайды.
  

Коммерциялық банктердің несие саясатын жүргізу мақсатында қарыз алушыға несие беру кезіндегі несие шарттарын жасауы маңызды процесс болып саналады.

Несие шартының экономикалық және заңдық жақ­тары олардың мазмұнында көрсетіледі, оған мыналар кі­ре­д­і:

• 
  ссуданы алу мақсатын, сомасын, аудару туралы жар­лықты, төлем жасау кестесі мен процеду­ра­ла­рын енгізетін несие беру қаржысының сипатта­ма­сы;
  
• 
  терминология анықтамасы, қарыз беру күні, жұ­мыс күні, пайыздық кезең, пайыздар төлеу күні, көр­сетілген шарттарды орындамау жағдайы, келі­сім­нің күшін жою күні, растаушы құрал (завери­тель­ный инструмент) және т.б. қамтиды;
  
• 
  қарызды дәлелдеу – қаралуы қажет құ­жат­та­ма­лар­ды (мысалы, қарыз алушы жазған жай вексель) си­пат­тайды;
  
• 
  пайыз және комиссиялық ставка пайыздық тө­лем­дер бойынша комиссиялық ставкаларды анық­тай­ды;
  
• 
  алдын ала төлемдер жасау (ерікті және еріксіз), төлеу кезіндегі айыппұлдар және оны басқару жағдайын қамтиды;
  
• 
  ссуданы жабу құқығы, қарыз алушы тарапынан шарт­тарды орындамаған жағдайда, банк өзінің та­ла­бын қарыз алушы арқылы жабады және қарыз алу­шының кез келген активіне иелік ете алады;
  
• 
  кепілдер: оның заң ережесі, зайымдарды реттейтін басқа тұлғаларды қолдау сияқты банкке берілген, әртүрлі ақпараттарға сүйенетін қарыз алушының өті­ніші оның қаржылық есебінің дұрыстығы, соң­ғы қаржылық ақпараттар бойынша қаржылық жағ­дай­ға байланысты материалдарда кері өзге­ріс­тер­дің болмауы, қарыз алушыға қарсы талаптың (иск) жоқтығы, қарыз алушының активтеріне қарсы берешектері үшін мүліктерін ұстап қалудың кез келген құқығын сипаттау немесе оның болмауы.
  

• 
  нақты бір күнге арналған мәліметтер, ссуданың бүкіл мерзімі ішіндегі мерзімді аудиторлық және есеп қаржы құжаттары;
  
• 
  нақты капиталдың немесе меншікті капиталдың белгілі бір деңгейін белгілеу;
  
• 
  негізгі коэффициенттер бойынша (ағымдағы өтім­дік коэффициенті, борыштың меншікті капиталға қа­тынасы бойынша коэффициент) белгілі талап­тар­ға жауап беру;
  
• 
  ескертілген мерзімдер бойынша көрсетілген шарттардың орындалмау оқиғалары туралы жазбаша хабарлама беру;
  
• 
  қарыз алушының меншігіндегі кітаптарға және инспекцияларға, оның операциялары бойынша банкке өту мүмкіндігіне рұқсат ету;
  
• 
  барлық қауіптер мен міндеттемелерге қарсы сақтандыруды қолдау;
  
• 
  салықтарды уақытында төлеу;
  
• 
  қосылуға қатыспау және өз активтерінің маңызды бөлігін сату;
  
• 
  шартқа қол қою уақытындағыдан үздік саналатын басқа қызмет түрімен айналыспау.
  

Несие шартының бірінші бөлігінде банк несиесінің, сондай-ақ кепілдеме немесе кепілдік берушіліктің бөліп көрсетілуімен, заңды тұлға Жарғысы негізінде әрекет ететін банктің және қарыз алушының атауы көрсетіледі.

Одан әрі шарттың заты (предметі) – несие объектісі, қысқа мерзімдік ссудалар (ұзақ мерзімдік несие) сомасы, ссудалардың мерзімі, қайтару күні, несие үшін пайыздық ставка, пайыздарды төлеу тәртібі мен мерзімдері көрсеті­ле­д­і.

«Тараптардың құқығы мен міндеттері» бөлімінде мыналар қаралады:

ссуданы мақсатты пайдалану, оны уақытында қайтару және табысы жеткіліксіз болған жағдайда қарыз алушы кепілдікке қою арқылы (оның меншік құқығына жататын) қайтаруға міндеттенетін, кепілдік беру туралы шартта көр­се­тілген пайыздарды төлеу міндеттемелері көрсетілетін; ссу­даны қайтару тәртібін, несие үшін пайыздар төлеу бойын­ша міндеттемелерді және несиені уақытында қайтар­ма­ған жағдайда төлейтін пайыздар мөлшерін, несие үшін пайыздарды аудару мерзімдері мен тәртібін көрсететін; талап етуі бойынша банкке бухгалтерлік, қаржылық, шаруашылық құжаттарын, есептің бүкіл түрлерін беруге (тапсыруға) міндеттенетін; кәсіпорын мәртебесі бойынша бүкіл өзгерістерді банкке хабарлайтын және ссуданы пайыздармен толық сомада банкке мерзімінен бұрын қайтаратын қарыз алушының міндеттемелері. Қарыз алушының сондай-ақ ссуданы қайтару мерзімін ұзарту туралы банкке өтініш білдіруге; банктің өз тарапынан міндеттемелерін бұзуы кезінде өсім мөлшерінде айыппұл төлеуін талап етуге құқығы бар.

Банктің (несие берушінің) құқығы мен міндеттеріне мынадай мәселелер кіреді:

• 
  ақша және несие нарығының хал-ахуалына қа­тыс­ты ссудаға пайыздық ставкалардың өзгеруі; қарыз алу­шы­ның шарттық міндеттемелерді бұзуы кезінде алдағы уақыт­та ссуда беруді тоқтату; қайтарудың болашағы жоқ деп та­ныл­ғанда ссуданы мерзімінен бұрын өндіру; несиені мақ­сат­ты пайдалану бойынша жер-жерлерде тексерулер жүр­гізу; ссудаларды және меншікті қаржыларды пайдалануды қамтамасыз ету. Несиені мақсатты пайдаланбағаны үшін банктің есептелген пайыздармен қоса алғанда ссудаға қарызының бүкіл сомасын және ссудаға берешегінің 25%-ы мөлшерінде айыппұл өндіртуге құқығы бар. «Жалпы ереже» бөлімінде несие шартының заңдылығы, заң­дылық­тарға сәйкес дауларды шешу мәселелері атап көрсетіледі. Несие шартының соңында тараптардың мекен-жайлары, банк операциялары бойынша есеп шоттарының нөмірлері көрсетіледі, жетекшілердің қолдары мен мөр қойылады.
  

Қарыз алушы төмендегідей құжаттар пакетін тап­сыр­ған жағдайда несие беру жүзеге асырылады:

1. 
   Несие берілетін шараның техникалық-эконо­м­и­ка­лық негіздері:
   

• 
  өтініш білдірушінің қызметіне және оның өнді­ре­тін өніміне сипаттама;
  
• 
  несие есебінен өндірілетін өнімдердің (қызмет­тер­дің) тізімдемесі, оның экспорттық мүмкіндіктері, ішкі және әлемдік нарықта шығарылатын ұқсас өнімдермен салыстырмалы сипаттамасы;
  
• 
  экспортқа шығарылады деп болжанған өнімдер­дің өткізу нарықтарына талдау жасау, соған сәй­кес өнімдер үрдісі мен оған сұраныс, бәсекелестік, ха­лықаралық нарыққа шығу стратегиясы, өнім­дер­ді экспортқа шығару туралы (контрактылар, шарт­тар) шетелдік фирмалармен келісімдердің болуы;
  
• 
  қарыз алушының өнімдер экспортына меншік құқығын бекітетін құжаттар, ссудаға берешекті қайтаруға бағытталған түсімдер;
  
• 
  өнімдерді экспортқа шығаратын лицензияның бо­л­у­ы;
  
• 
  жобаны жүзеге асыру мерзімдері (құрылыс салу және алаңдарды абаттандыру, жабдықтар жасау және оларды жеткізу, құрастыру, оны пайдалануға беру және жобалық құнына қосылу мерзімдері бойынша);
  
• 
  импорт төлемдерінің балансы мен экспорттан түсетін түсімдерді қоса алғандағы өзін-өзі ақтау есептері;
  
• 
  қажет болған жағдайда жоғарыда келтірілген де­рек­терді бекітетін басқа ұйымдардың ақпарат­та­р­ы­.
  

3. Бухгалтерлік есеп, пайдалар мен шығындар туралы есеп, кірістер туралы декларациялар және белгілі бір кезеңдегі қарыз алушының қаржылық жағдайы мен несие төлеу қабілетін анықтау үшін өзге де мәліметтер.

4. Қажетті деңгейде ресімделген, ссуда беруге тапсырыс.

5. Қарыз алушы туралы ақпарат.

6. Тауар-материалдық құндылықтардың қозғалысы туралы мәлімет.

7. Шұғыл міндеттемелер.

8. Несие шарты.

9. Қамтамасыз ету туралы ақпарат, сондай-ақ бизнес-жоспар.

Банкпен тұрақты несие қатынасын орнатқан, жақсы беделге ие қарыз алушыларға несие алу үшін тапсыруға тиіс құжаттардың тізімін банк қысқартуы мүмкін. Қа­жет­тілік болған жағдайда банк қарыз алушының қаржылық-шаруашылық қызметі туралы аудиторлық ұйымдардың қорытындысын, қарыз алушының есеп айырысу, ссудалық және валюталық есеп шоттары ашылған банктердің ата­уын, олардың ссудалық қоржынындағы қарыздардың жік­теуі көрсетілуімен ссудаға берешектерінің көлемін, сондай-ақ банк тәжірибесінде қабылданған үлгілер бойынша не­си­е­ні уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі мін­деттемелерді: кепілдік міндеттемесін, кепілдік беру ха­тын, қарсыкепілдікті, кепілдік берушілікті талап етуі мүмкін.

Банктің несие бөлімі несие беру мәселелері бойынша құжаттарды дайындау және өткізумен байланысты бүкіл жұмысты басқарады, несие берумен байланысты өзге де қызметтердің жұмысын үйлестіреді және қарыз алушылар тапсыратын мәліметтердің жеделдігі мен сенімділігіне жауап береді.

Несие беру кезінде несие бөлімі мамандарының құзырына несие ресурстарының болуын, несие алу үшін қажетті тапсырылған құжаттардың толықтығын қарау, тапсырылған техникалық-экономикалық негіздеу есеп­те­рінің шынайылығын анықтау мен қарыз алушының несие төлеу қабілетін талдау, сондай-ақ ссуданы қайтармауға әкелуі мүмкін факторларды зерттеу кіреді.

Несие бөлімінің қызметкерлері заң бөлімінің заңгер мамандарымен бірлесе отырып, олардың құқықтық мәрте­бе­сі мен өкілеттіктерін айқындау үшін клиенттердің заң­дық істерін зерттейді. Контрактылар мұқият зерттеледі жә­не оған жеткізудің базистік жағдайлары, мерзімдері, төлем валюталары, төлем (есеп айырысу) формалары бойынша құқықтық баға беріледі және ол бойынша қажетті заң талаптарының сақталған, сақталмағандығы анық­та­лады. Сол арқылы қарызды кепілге берушінің немесе мүлкі арқылы кепілдік берушінің меншік құқығы белгіленеді. Банктің заң қызметі несие алу өтініштерін қарау, несие келісімдерін, кепілдік шартын жасау, қойылған мүлікті өткізу кезінде құқықтық қолдау көрсетеді.

Қандай бір себептермен ссуданы беру мүмкін бол­ма­ған жағдайларда, бұл туралы жазбаша түрде дәлелді қо­ры­тынды беріледі және ол банк жетекшісінің немесе банктің алқалы органы – несие комитетінің қарауына беріледі.

Несие бөлімінің және банктің басқа қызметтерінің қорытындысы несие беру туралы мәселені несие коми­с­си­я­сы­на немесе банк басқармасына ұсыну үшін негіз болып сана­лады. Несие комиссиясы немесе банк басқармасы, жекелеген жағдайларда банктің жетекшісі оң шешім шы­ғар­ған кезде, заң қызметкерлері кепілдік туралы шартты, ал несие бөлімі – содан кейін банк жететкшісі қол қоятын несие келісімін (шартты) дайындайды.

Клиенттерге ссудалар беру ссуданың (несие шарты) мақсатты бағытталушылығына қатысты ашылатын жеке ссудалық есеп шоттар арқылы жүзеге асырылады. Осыған орай өнімдерді өткізуден түскен түсімдер мен ақша қаражаттарының бүкіл басқа түсімдерін банк қарыз алушының ағымдағы есеп шотына жазады.

Ссуда, негізінен тауар-материалдық құндылықтар мен көрсетілген қызметтерге төлеуге қарыз алушының есеп шотында қаржысы жоқ болған кезде, аккредитивтер ашуға және несие шартында айқындалған қарыз алушы­ның өзге де қажеттіліктеріне беріледі. Қажет болған жағ­дай­ларда ссуда банк жетекшісінің өнімі бойынша тауар-ма­те­риалдық құндылықтар және көрсетілген қызметтер үшін ақы төлеуге берілуі мүмкін. Ссудаларды беру несие шартында айқындалған біржолғы, күнделікті және өзге де мерзімдерде жүргізіледі. Бір жолғы ссуда сондай-ақ бір рет­тік контрактылар мен шарттар бойынша есептерді (счет­тарды) төлеуге беріледі.

Несие шартында қаралған несиені беру және оны қайтарудың тәртібі мен жағдайларына сәйкес банктің несие бөлімі оны беруге үкім дайындайды.

Ссуданы беру кезінде банкке бірінші рет өтініш білдірген қарыз алушы өзін куәландыруы тиіс, өйткен аталмыш қарыз алушының Жарғысында оның шаруашылық жүргізуші субъекті атынан шаруашылық шарттарын жасауға басшылық жасау құқығы қаралған.

Ссудалар негізінен аудару тәртібі түрінде беріледі. Дегенмен, қажет болған жағдайда, банк шешімі бойынша азаматтармен есеп айырысу үшін, сондай-ақ тұтыну несие­лерін беру кезінде ссудалар қол ақшамен берілуі мүмкін.

Несие берудің қазіргі тәжірибесінде банк несиесін ссудалық есеп шоттардың әртүрлі үлгілерінен (типтерінен) беру мүмкіндігіне рұқсат етіледі. Мұндай жағдайлар ке­зін­де түсімдер арнайы ссудалық есеп шотқа қабылданып, содан кейін өткізілген тауарлар мен өнімдердің жалпы кірістерінің үлесі шаруашылық органдарының банктік есеп шоттарына аударылады. Тауар-материалдық құн­ды­лық­тардың айналым жасаушылығын баяулатуға жол бер­мей­тін және өтпейтін, жатып қалған материалдық құн­ды­лықтарды жинақтайтын сауда, дайындау, жабдықтау және өткізу ұйымдарына несие осындай тәртіпте берілуі мүмкін.

Тұтастай алғанда клиенттің иелігіне түсетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға қатысты болады. Мынаны еске сала кетейік: несиенің мөлшері несие келісімімен белгіленген. Осы келісімде белгіленген сома, әдетте клиент есепке алатын ең жоғары сома болып саналады. Аталмыш сома негізі бойынша несие беру лимиті болып табылады. Оны: несие бағыты, бақылау цифры деп те атайды. Тұтастай алғанда несие беру (несие бағыты) лимитін отандық және шетелдік банк тәжірибесінен туындайтын жағдайларға сүйене отырып, келесі түрде жіктеуге болады:

Тағайындалуына байланысты (от назначения) төлен­бе­ген қарыз лимитіне, берілетін лимитке бөлінеді. Бірінші ссу­далық төленбеген қарызды белгілі бір күнге лимит­тей­ді, ал екінші (қалдықты емес) жолы берілетін ссуданың кө­ле­­мін (ссудалық есеп шоттың дебеті бойынша) белгілейді.

Қолдану мерзімдері бойынша шығатын және жыл­ішін­дегі (тоқсан ішіндегі, ай ішіндегі) лимиттерге бөлінеді. Шығатын лимиттер – бұл клиенттер сол арқылы белгілі бір кезең шегінен шығу құқығына ие лимиттер (мысалы, жыл­дың немесе тоқсанның басында). Лимиттердің екінші түрі қарыз алушының тиісті кезең шегінде (жыл ішінде ссуданы пайдалану құқығы, клиент жоспарлы кезеңнің шегінен шығып кететін шекті сомадан жоғары болуы мүмкін) ссуданы пайдалану құқығын белгілейді.

Қарыз алушыға берілетін несие көлемінің өзгеру дә­ре­жесі бойынша азая түсетін (өзгермелі) және өсе түсетін лимиттерге бөлінеді. Бұл лимиттер ссудаға қажеттіліктің төмендеуі немесе көбеюіне қарай анықталады, қарызды қайтарудың нақты кестесін белгілеуге мүмкіндік береді.

Несиені пайдалану (жұмсау) мүмкіндіктері бойынша тұ­рақты лимит, қосымша лимит, оның мөлшерін арттыру құқығына ие лимит, еркін лимит ара жіктері ажыратылады. Тұ­рақты лимит ссуданы алудың жоғары құқығын белгі­лей­ді, оны банктің айрықша өкімінсіз арттыруға мүмкін емес жасайды. Тұрақты лимитте белгіленгеннен жоғары қосым­ша ссудалар алу қосымша лимитпен белгіленеді. Тұтастай алғанда бірқатар жағдайларда несие беру лимиті қатаң болып саналмайды, оны көбейту үшін клиентке мүмкіндік береді. Әрине мұндай мүмкіндіктер мүлде шексіз емес (ірі несиелер үшін белгіленген, бір қарыз алушыға берілетін нормативтер шектеу болып қызмет етуі мүмкін). Әрбір же­ке­леген жағдайда ссуданы пайдалану құқығы коммер­ция­лық банктің ережелерімен реттеледі және несие келісі­мін­де белгіленеді.

Несие шартынан туындайтын, беруге жататын несие мөлшерін анықтау – бұл мәселенің заңды жағы ғана. Клиентке берілетін несие көлемі клиенттің өз өтінішіне қатысты болады. Сонымен бірге клиенттің белгілі мөлшерде ссуда беру туралы өтініші несиені қайтарудың нақты мүмкіндіктерімен, банктің нақты есептеулерімен сәйкес келмеуі мүмкін.

Несие мөлшері экономикалық жағдайларға, оның ішін­­де:

• 
  қарыз алушының төлем айналымындағы айырма­шы­лық көлеміне;
  
• 
  несиені қамтамасыз етуге түсетін тауар-ма­те­риал­дық құндылықтардың нақты жиынына және оның өтімдік дәрежесіне;
  
• 
  маржалар деңгейіне;
  
• 
  ресурстардың белгілі бір көлемінің банкте болуына қатысты болады.